O traballo de Ana Gesto (Santiago, 1978) implica unha profunda revisión do corpo desde as súas raíces, conectando a idea de identidade e a recepción social das súas performances a través de propostas multidisciplinares onde o son e o escultórico sitúanse como eixos fundamentais.
Con estudos de Belas Artes (2003-2008) na facultade de Pontevedra (UVigo), completou a súa formación cunha bolsa SICUE na San Carles de Valencia (UPV). Foi bolseira pola SUG para estudos de terceiro ciclo (nova adxudicación e prórroga) 2009-2010 e formou parte do grupo de investigación “Resistencia e Materialización” da Universidade de Vigo entre 2008 e 2011. Impartiu talleres de arte de acción e artes visuais en varias galerías, museos e escolas. Performou en diferentes eventos e ten participado en exposicións individuais e colectivas a nivel nacional e internacional como Hydra. Küntlerforum Boon (Alemania 2013), Corporeidades Feministas en España (Costa Rica 2014), Arqueologías de lo íntimo (León 2014), Mujeres: territorios artísticos de resistencia (La Nau, Valencia 2014), La Muga Caula (Cataluña, 2015), Alén dos xéneros (Museo MARCO de Vigo e Auditorio de Galicia de Santiago, 2017), Mulleres en acción: Violencia Zero (Acción colectiva con Ana Matey, Isabel León Guzmán, María Marticorena no museo MARCO de Vigo, 2019), PAO Festival 2019 (ROM Kunst+Arkitektur, Oslo-Noruega 2019), Camiños Incertos (Fundación Camilo José Cela, Padrón, 2020), Conversas arredor da performance (Universidade de Vigo, 2021), Memoria e terra, Recolectoras, (Lugo 2021), Mujeres Dadá de Ediciones Canibaal (Valencia), entre outras.
Estudas na Facultade de Belas Artes de Pontevedra, realizando un ano de formación na UPV Universitat Politècnica de València a través dunha bolsa SICUE. Como valoras ambas as experiencias formativas e que achegou cada unha á túa posterior traxectoria profesional?
Na miña opinión, é fundamental para todos os artistas ou estudantes moverse e coñecer outras dinámicas de formación. A min, concretamente, Valencia veume moi ben porque seguían unha metodoloxía moi distinta á de Pontevedra. En primeiro lugar, ao irme descubrín o valor desta universidade, moitas veces tendemos a non valorar o noso e Belas Artes en Pontevedra ten un nivel moi alto. Recordo que isto o comentaba unha profesora de Valencia, que os que estudaramos en Pontevedra estabamos afeitos a traballar duro, con entregas moi continuas e un gran volume de traballo. Cando cheguei a Valencia chamoume a atención que a primeira entrega era para tres meses despois e pensei, como xestiono isto? Con todo, esa dinámica serviume para coller disciplina e desenvolver o meu proxecto persoal dunha maneira moito máis potente.
O feito de ter máis tempo permite desenvolver doutro xeito o traballo.
Absolutamente. Para min, Valencia resultou fundamental para desenvolver o meu proxecto, destacando tamén o cursar materias como performance ou arte sonora, que completaban aínda máis o que quería facer.
Poderiamos dicir que os teus inicios no campo da performance teñen a súa orixe en Valencia?
Non, teñen a súa orixe en Pontevedra pero dunha forma máis inconsciente. Comecei facendo esculturas, accións… e usando o corpo como linguaxe. A medida que isto ía evolucionando, dábame conta de que se estaba convertendo en algo bastante repetitivo e fun abandonado a miña idea inicial de pintura para centrarme na escultura desde a noción de corpo. Despois, en Valencia, cursei unha materia de performance con Bartolomé Ferrando, a quen considero un referente clave. Tiven a sorte de coñecer o seu traballo un ano antes, nas Xornadas de Arte de Acción Chámalle X organizadas por Carlos Tejo na facultade de Pontevedra, e me quedei fascinada. En Pontevedra dei os meus primeiros pasos cara ao traballo performativo, en Valencia exploreino, traballeino, entendino, estudeino, estiven con xente que o practicaba e tiven claro que a performance era o medio no que me sentía máis cómoda para comunicar.
Comentas o teu interese polo corpo, que exploraches a partir de linguaxes moi diversas desde unha primeira etapa formativa. Actualmente, na túa práctica artística, continúas empregando un campo de interacción de recursos plásticos nos que o teu propio corpo sitúase como eixo transversal. Como se inicia este interese por introducirche como suxeito activo dos teus traballos?
O corpo converteuse en materia cando entendín a forma na que este se traballaba a través da performance. O certo é que teño moito medo escénico, pero en canto comezo a realizar unha acción todo cambia. Prodúcese unha liberación porque entendo o corpo como un material máis, en diálogo co resto. Hai unha frase de Roland Barthes, que nos dicía Bartolomé Ferrando e describe perfectamente o que estou a querer contar: “O meu corpo non ten as mesmas ideas ca min”. O corpo incorpórase á escultura, convértese en materia, non actúa nin interpreta unha personaxe, senón que funciona como material.
Coma se, dalgunha maneira, tiveses que deixar de ser consciente de ti mesma para poder desenvolver a acción.
Si. Ten que ser así, porque se es consciente de ti non es consciente dos demais elementos. Por exemplo, cando colles un papel e o moves existe un tempo que lle corresponde ao papel, o teu tempo e o do papel teñen que funcionar xuntos, non o podes forzar. Hai un exercicio que lles poño aos meus alumnos que explica moi ben esta conexión: dígolles que collan unha pluma, moi lixeira, e a manteñan no aire soprando. Ao principio todo son movementos bruscos pero, aos poucos, o corpo e a pluma van entrando en harmonía. Isto é o que ocorre co corpo e a performance; conseguir que todo funcione da mesma forma para que o protagonismo o leven os elementos cos que estás a traballar: materiais, espazo,corpo, público…
Outra cuestión importante que está presente no teu traballo é a relación entre disciplinas artísticas. Desde o deseño da túa propia indumentaria, con traxes que se comportan a modo de esculturas vivas, até o display instalativo e a documentación (son, vídeo, fotografía…) das accións. De que forma dialogan todas estas linguaxes?
O que está claro é que son unha performer que bebe das artes plásticas e que a escultura e a instalación son elementos moi presentes no meu traballo. O meu proceso sempre parte do material. Un material que a maior parte das veces convértese en traxe, nunha especie de armadura… pero a base é traballalo de forma escultórica e sonora. Así, o son é outro elemento que teño presente tamén desde o inicio; o son dos obxectos. Use o material que use, interésame explorar a sonoridade da escultura. Coñecer como se comportan a nivel sonoro uns obxectos con outros é algo que teño moi interiorizado desde pequena e que ten que ver co traballo do meu pai no seu taller de ourivaría. En Valencia cursei unha materia de arte sonora con Miguel de Alarcón na que empecei a desenvolver a idea do son-obxecto, a experimentación en tempo real na performance e a súa relación cos instrumentos musicais.
Constrúes paisaxes sonoras que teñen que ver coa propia identidade dos obxectos. Son obxectos cotiáns, próximos. Como xorde o teu interese por este tipo de elementos e que significado buscas que transmitan?
Creo que a través do cotián chegas a moitísimos lugares, aínda que traballes desde a inventiva do teu lugar. Cando investigo a idea de identidade cultural, si que é certo que traballo con iso porque está tamén dentro do meu contexto de vida. É dicir, non diferencio moito a miña propia vida con respecto ao meu traballo e, polo tanto, emprego os elementos que se me presentan e que pertencen ao meu imaxinario.
Son obxectos ademais moi connotados, a miúdo relacionados co fogar, que poden dar pé a diversas lecturas sociais.
Son moi consciente das connotacións dos obxectos cos que traballo, xa que previamente investigo a súa simboloxía e o que significa para a xente. Con todo, despois están as lecturas do público, que poden distanciarse do que eu pensei previamente. Por exemplo, para a peza na que aparezo cargando unha especie de saia con potas fixen moitas versións. Esta peza non naceu orixinalmente para converterse nunha alegación feminista senón que buscaba traballar a idea de memoria, cada unha das potas ten unha historia porque pertence a diferentes persoas. Nese momento interesábame explorar o concepto dos pesos e as cargas desde outro punto de vista; o da memoria. Pero non somos donas da lectura que a nosa obra xenera e este proxecto espertou unha lectura feminista. Ao final, falamos dunha muller que arrastra co seu corpo o peso de varias potas e iso condiciona un tipo de recepción. Tería a mesma lectura se fose corpo dun home o que realizara a performance? Con todo, interesoume ese novo enfoque e o que fixen foi evolucionar a obra desde o punto de vista feminista, converténdoa nunha peza activista.
É curioso isto que comentas, xa que é algo que sucede a miúdo. Os creadores e creadoras levades a cabo unha investigación previa, xogades coas vosas propias experiencias e intereses e, unha vez o traballo é mostrado ante o público, amplíase o seu nivel de lectura en función do contexto e de quen sexa a persoa receptora. É importante que se xeren esas discordancias porque quere dicir que a obra está viva.
Si, polo menos no meu caso este é o obxectivo de facer unha performance; quero que a lectura sexa totalmente libre. Unha performance non é narrativa, senón que na súa lectura é unha peza máis abstracta que cada persoa pode interpretar á súa maneira. E aí é cando realmente funciona. Para min é fundamental que o público termine de construír a performance e traballo con esa evolución, desenvolvendo a peza desde diferentes versións.
Volvendo aos obxectos e continuando coas súas asociacións, moitos dos elementos que empregas nas performances teñen unha estreita relación coa tradición e a cultura galegas.
Si, na miña casa estivo moi presente esa idea. A tradición, as festas populares, os sons e instrumentos musicais de Galicia. Durante a miña etapa de facultade en Valencia, presentei unha peza de arte sonora feita con cunchas de vieira e sorprendeume a gran acollida que tivo. Iso levoume a reformularme a consideración que recibía o traballar en arte contemporánea coa identidade cultural galega na propia Galicia con respecto a outros territorios e serviume para reafirmar a miña forma de traballar. Quero reflectir a miña paixón e, á vez, a unha parte retranqueira que inevitablemente e por fortuna vai asociada á nosa cultura.
Como entendes a función social da arte ou desde que perspectiva é aplicada no teu traballo?
O social é unha das cousas que marca o meu traballo, xunto coa identidade, a retranca e o cotián. Paréceme moi importante a función social da arte e eu intégroa en toda a miña obra, sexa desde o feminismo, o político, a identidade…
As túas performances repítense en diferentes contextos e lugares, mesmo se combinan establecendo variacións para dar lugar a novas obras. É o caso do teu traballo con Do de peito (2018) que ultimamente derivou en Fereñas e Do de peito (2019-2021) e en Accións e variacións para Do de peito, realizada na feira Culturgal (2021), no marco do programa #ViolenciaZero da Deputación de Pontevedra. Como se orixina?
Do de peito foi a primeira peza que xurdiu coa colaboración de Patricia Cupeiro. Ela é unha boa amiga, é música e historiadora da arte e coñece moi ben todos os procesos das miñas performances, con ela desenvolvo os conceptos que teñen que ver co son musical. Do de peito xurdiu por mor dunha época da miña vida na que necesitaba pegar un berro, estaba a pasar pola postmaternidade e o machismo extremo ao que te enfrontas unha vez quedas embarazada. Ao principio renegaba de falar de maternidade, pero sempre estaba presente, mesmo en pezas anteriores, e nesta obra estaba de maneira máis contundente. Tiña que dar o “do de peito” constantemente. Esa é unha expresión que vén do canto lírico e asóciase popularmente co feito de superar situacións que requiren dun esforzo especial. Curiosamente, está relacionada coa voz masculina, concretamente coa tesitura dos tenores. Para resumir o tema en poucas palabras, antigamente os cantantes enfrontábanse coa dificultade de chegar a esta nota sen usar a técnica do falsete. Con todo, tal como Patricia explicábame, as voces femininas teñen tesituras diferentes e enfróntanse a outro tipo de dificultades, non a esa en concreto. Entón intereseime por profundar nesa idea, investindo os papeis e integrando a experiencia da maternidade na obra. Desde o meu punto de vista, é a muller a que dá o “do de peito”. En lugar de falar da maternidade desde o ventre, quixen facelo desde o peito, aínda que non deixaba de ser unha especie de auto-negación da maternidade. Experimentei con varias pezas ata que comprendín que tiña que dar máis de si e finalmente afrontei de forma directa o tema. Foi entón cando incorporei a saia coas ferreñas e as bólas de xoguete, a peza foi crecendo e evolucionando.
Como determinas o percorrido de cada unha das túas accións e cando decides dar por terminado un proxecto?
Vou pechando os proxectos no momento que vexo que ese material xa non dá máis de si, que non conta máis cousas novas, é dicir, o traballo mentres considero que achega algo. A cantidade de pezas que me pode dar un material non o sei, depende de que material use. Outra cousa que fago a miúdo é fusionar unha peza anterior coa seguinte, facendo interactuar os materiais. Nese proceso vou eliminando unha e vaise quedando a outra, é algo moi orgánico.
A exposición do teu traballo xérase en diferentes espazos, desde museos e galerías até a rúa. Cada contexto ten unhas esixencias e un público moi diferente. Como resulta o proceso de adaptación da obra a cada un dos escenarios?
O tema do espazo é algo que no meu traballo ten moita importancia. Non me ineteresan demasiado os espazos neutros, o cubo branco, senón que prefiro espazos que tentan integrar algún tipo de contexto ou significado; que dialoguen coa propia peza. Por iso, cando vou facer unha performance adoito estudar o espazo previamente, traballando en base a el. Por exemplo, se ese espazo ten escaleiras, trabállase desde a idea de escaleira, se ten unha rampla trátase dende esa superficie… Tamén inflúen o público e o contexto social. O público dun museo ou galería é un público máis especializado, que sabe que vai ver unha performance e que van suceder cousas. A min encántame cando o público non sabe o que vai suceder, cando non espera nada, para iso a rúa é fantástica. Cando estás na rúa, a xente que asiste á performance ten unha idea concreta do espazo, é un lugar onde viviu cousas e, de súpeto, a túa acción pode ter o poder de modificar, aínda que sexa mínimamente, a impresión que cada persoa ten dese lugar.
Estas accións implican conectar cun público que non ten que ser especializado. Consideras que a performance pode ser un medio máis próximo, sobre todo cando se realiza na rúa?
A performance como disciplina ten moi pouca historia se a comparamos coa pintura ou a escultura pero socialmente é unha ferramenta moi potente. A súa función non é narrativa, senón que o seu sentido é que te emocione, que provoque algo, que te remova, e neste sentido é moi efectiva. A xente achégase moito cando ve un corpo, cando ve á artista, e provócalle outro tipo de empatía. A mensaxe do corpo é máis inmediata, mesmo se usa nas manifestacións como medio de expresión e ten unha función moi poderosa como ferramenta de cambio.
*Entrevista realizada por Sara Donoso en colaboración con Carmen García Infante